نظریّه‌ی پیش شهرسازی رابرت اوئن

رابرت اوئن Robert owen (1771-1858) پیش از این که یکی از چهره‌های معروف سوسیالیسم اولیه اروپایی گردد، شخصاً با مسائل جامعه صنعتی نوپا زندگی کرده و از ده سالگی در یک کارخانه کتان‌بافی کار می‌کرد. در نوزده‌سالگی مدیریت کارخانه نخ‌ریسی منچستر را بر عهده داشته و در ارتقای فنون نساجی سهیم بود.
در 1798، یک ازدواج پر ثمر به او امکان داد تا شریک کارخانه نیولانارک (1) گردد. این شراکت برای او زمینه‌ی تجربه‌گرایی مهمّی را فراهم آورد. فرصتی برای تحقق بخشیدن به اصلاحات اجتماعی، اصلاحاتی که اوئن انگاره آن را از آشنایی مستقیم خود از فقر کارگر صنعتی به دست آورده بود. تلاش‌های او به طور مشخص برای تقلیل ساعات کار (روزانه ده ساعت)، (2) برای بهبود مسکن (شهر - الگو، در سبزه‌زاران) و برای برقراری یک آموزش اجباری با روش‌های نو بود. (3) اولین کودکستان در انگلستان به همت او به وجود آمد. او به فرمانبرداری مطلق فرد انسانی معتقد بود و نظریه آموزش او سنگ زیربنای تمامی نظامش بود، برای انسانی که می‌خواهد بر ماشین حاکم باشد و از امکانات انقلاب صنعتی (4) بهره‌برداری کند، آموزش ضروری است؛ در حالی که همین آموزش در بهبود بازدهی فردی (5) نیز سهیم می‌باشد. نیولانارک بزودی زیارتگاهی برای اصلح طلبان اجتماعی بریتانیای کبیر شد. در مورد اوئن، این تجربه به او امکان داد تا نظریه‌هاش را توسعه‌ای جدید بخشیده، و آنها را در سلسله آثاری عرضه کند؛ این آثار که غالباً و بسیار سریع به فرانسه ترجمه شدند، عبارتند از:
- دید تازه‌ای از جامعه یا پژوهش‌هایی در اصل شکل‌بندی شخصیت انسان (1813). (6)
- گزارش به لانارک (1816). (7)
- کتاب دنیای اخلاق نو (1836). (8)
در این آثار، او الگوی خویش را از استقرار آرمانی، سالم، منظم و سازنده شرح می‌دهد، اجتماعات کوچک نیمه روستایی از 500 تا 3000 نفره و متعهد نسبت به یکدیگر.
برای اوئن، این الگو نمی‌توانست نظری باقی بماند. او برای تحقق بخشیدن به الگو در سال 1825، 30000 ایکر [12000 هکتار. م.] از دولت ایندیانا (ایالات متحده امریکا) را خریداری کرد و مهاجر نشین «هماهنگی جدید» را بنیاد گذاشت. سه سال بعد، بیش از چهار پنجم ثروتش را از دست داد و مجبور به بازگشت به اروپا شد.
نقد اوئن از لیبرالیسم اقتصادی و پیشنهادهایش در مورد اصلاحات، او را در رأس اتحادیه‌گرایی کارگری و نظریه سوسیالیسم دولتی قرار می‌دهد. انگاره‌هایش آن قدر در متون پراکنده‌اند که مجبوریم با رعایت استثناء نقل قول‌هایی از آثار مختلف را خیلی دقیق مطرح کنیم.

انسان نو، مسکن نو

انسان مجموعه متشکلی از توانایی‌های جسمی و فکری متنوعی است که نیازها و گرایش‌هایی جسمی و جانی، حساسیت‌ها، احساسات و باورهایی را اثبات می‌کند. در جامعه کنونی هیچ توافقی بین این گرایش‌ها موجود نیست؛ او در اثر فشار حساسیت‌ها و احساسات عمل می‌کند؛ عمی که در بسیاری موارد با عمل او در مقابل است.
زمانی که شخصیت او به گونه‌ای شکل گرفته باشد که از او موجود معقولی بسازد که با شرایط منطبق با قوانین طبیعی، محیط شده‌ باشد، تمامی این نیازها و احساسات وضعی هماهنگ خواهند داشت. زمانی که این واقعیات و قوانین طبیعت کلاً درک شده و عموماً در عمل پذیرفته شوند، وسیله‌ای برای شکل‌دهی شخصیتی نو برای نوع بشر خواهند بود و انسان‌ها معقول می‌گردند. (9)

عصری نو

زمان آن فرا رسیده و می‌باید یک دگرگونی به وجود آید. عصر نو باید آغاز گردد. ذهن انسانی که، تا کنون در ظلمت خشن‌ترین نادانی‌ها محصور بوده، ناگزیر باید روشن شود. زمان آن رسیده است و می‌باید که تمامی ملت‌های جهان، انسان‌هایی از هر رنگ و هر اقلیم، به این گونه شناخت‌ها، رهنمون گردند. دیگر تنها یک گویش و یک ملت وجود نخواهد داشت.
ابداعات عظیم نو، بهبود تدریجی و پیشرفت‌های مداوم علوم و هنرهای فنی و ماشینی (تحت نظام فردگرایی، بر فقر و فساد تولید کنندگان صنعتی افزوده‌اند) پس از آنکه علت تمامی رنج‌ها شده‌اند، می‌خواهند تهیدستی، فساد و فقر را از بین ببرند. ماشین‌ها و علوم همگی برای ایجاد آثار مشقّت‌بار و ناپاک فرا خوانده شده‌اند.

یک الگوی استقرار

برای تحقق اصولی که علوم اجتماعی را به وجود می‌آورند، مطلوب خواهد بود تا دولت چندین کانون و یا اجتماعات الگویی برپا کند که شامل 500 تا 2000 نفر جمعیت در بناهای مناسب باشد: [مکانی] برای تولید، حفظ تنوع محصولات، پرورش کودکان و دادن آموزش مناسب به آنان (10). هریک از این شهرک‌های جدید، الگویی خواهد بود که از طریق آن از خود پاسداری کرده، بر خود حکومت کرده، تمامی اعضایش را پرورش داده و به کار خواهد گمارد (11).

در مورد نقشه‌ی شطرنجی

من نقشه‌ای کشیدم که در آن مجموعه‌ای شطرنجی تمیز داده می‌شود که به وسیله ساختمان‌ها به وجود آمده‌اند. هر مربّع می‌تواند 1100 نفر را پذیرا گردیده و بین 1000 تا 1500 ایکر [400 تا 600 هکتار] زمین را در پیرامون داشته باشد.
در داخل مربع‌ها، بناهای عمومی قرار گرفته و آن را شکل متوازی‌الاضلاع تقسیم می‌کنند. بنای مرکزی شامل آشپزخانه عمومی، سفره‌خانه و همه آن چیزهایی است که تغذیه‌ای اقتصادی و مطبوع را میّسر می‌سازد.

بناهای عمومی در مرکز

در سمت راست این بنای مرکزی، ساختمانی است که در طبقه همکف، شامل مهد کودک، بخشی برای سالن کنفرانس‌ها و اتاقی کوچک برای نیایش است.
در ست چپ بنایی را می‌یابیم که در طبقه همکف یک مدرسه برای کودکان بزرگتر و یک سالن گردهمایی داشته، و در طبقه اول یک کتابخانه و یک سرسرای گردهمایی برای بزرگسالان دارد. فضای آزاد در درون مربّع‌ها برای ورزش و تفریحات تخصیص یافته و درختکاری شده است.

طبقه‌بندی مسکن

سه پهلوی مربع‌ها را خانه‌های مسکونی می‌سازند؛ که اساساً برای افراد متأهل تخصیص یافته‌اند. هر خانه دارای چهار اتاق است که هر یک به اندازه کافی برای پذیرا شدن یک مرد و زن و دو بچه، بزرگ می‌باشد.
پهلوی چهارم به وسیله خوابگاه‌هایی اشغال شده که پذیرای کودکانی خواهند بود که علاوه بر دو فرزند مجاز هر خانواده به دنیا می‌آیند؛ و در صورت اقتضا کودکانی بیش از سه سال نیز در آنجا جای داده خواهند شد. در مرکز این پهلوی چهارم، آپارتمان‌های ناظران خوابگاه‌ها یافت می‌شوند. در یک انتها، بخش پرستاری و در انتهای دیگر نوعی مهمانسرا برای خارجیان قرار دارد.
در مرکز دو پهلوی نخستین، آپارتمان‌های مدیران و ناظران عمومی، مرکز پرورش فرهنگی و نیایش، مدیران مدرسه و پزشک جای گرفته است. در حالی که در مرکز پهلوی سوم انبارها قرار داده شده‌اند.

فضاهای سبز جداکننده‌ی صنعت

در خارج، پشتِ خانه‌ها و در تمامی پیرامون مربّع‌ها، باغ‌هایی یافت می‌شوند که با جاده‌ها محیط شده‌اند.
بلافاصله در پشت باغ‌ها، در یک سو بناهای مربوط به عملیات ماشینی و صنعتی قرار دارند. کشتارگاه، اصطبل‌ها و غیره نیز از تأسیسات جمعی با درختکاری مجزا شده‌اند.
در دیگر سوی، رختشویخانه‌ها و سفیدشویی قرار گرفته‌اند، در فاصله بسیار دورتر از مربّع‌ها، مجموعه‌های زراعی جای دارند؛ که همگی برای تولید غلات، آبجو و آرد و غیره کاملاً تجهیز شده‌اند.

پرورش انسانی

برای تحول اساسی شرایط و رفتار محرومان باید آنان را از محیطی که هم اکنون تأثیر شومی بر آنان دارد، بیرون کشید، و آنان را در شرایطی مناسب برای سرشت طبیعی انسان قرار داد، شرایطی که بتواند سرشت اینان را بهبود بخشد. چیزی که برازنده و به نفع تمامی طبقات است.
بچه‌های بزرگتر از سه سال به مدرسه خواهند رفت؛ در سفره‌خانه‌های عمومی غذا خواهند خورد. در خوابگاه‌ها خواهند خوابید؛ و قبل از ترک مدرسه همه‌ی آن چیزهایی را که به عنوان دانش، ضروری است، دریافت خواهند کرد.
بچه‌های بزرگتر عادت خواهند کرد تا در بخشی از روز و متناسب با نیروی‌شان، در باغداری و کارهای صنعتی کمک کنند. تمام افراد در صنعت و کشاورزی یا هر بخش مفید دیگری برای اجتماع به کار گرفته خواهند شد.

کاوش زمین

در سراسر کشور باید به بررسی پرداخت و مساعدترین مکان‌ها را برای استقرار این تأسیسات کشاورزی صنعتی با دقت نشان کرد.
تمامی زمین‌های سرزمین که برای این منظور مناسب باشند، باید به قیمت‌های عادلانه خود بر آورده شده و از طرف ملت خریداری شود.
وقتی این اختیارات تصویب شده و به خوبی عمل شوند، نتایج تحسین‌انگیزی را به دنبال خواهند داشت. ارزش واقعی زمین و کار بالا خواهد رفت، در حالی که قیمت فرآورده‌هایشان تنزل خواهد کرد.

بازدهی نقشه

در طول زندگی یک نسل، این نقشه امکان حذف صدقه‌دادن به بینوایان را با تخریب بنیانی فقر و هر نوع پستی از این دست فراهم خواهد آورد. این نقشه ابزار افزایش تدریجی جمعیت نواحی خالی از سکنه اروپا و ایالات متحده را، در هر جایی که این افزایش ضروری تلقی شود، فراهم خواهد آورد. این نقشه به جمعیتی بسیار زیاد امکان خواهد داد، در نقطه‌ای خاص با رفاه زندگی کنند. خلاصه این نقشه وسیله‌ای برای افزایش ده برابر نیرو و توان سیاسی مملکتی است که در آن به اجرا در می‌آید. (12)

پی‌نوشت‌ها:

1. Newlanark.
2. اوئن پیش از وجود قانون کار، ده ساعت کار روزانه را به اجرا می‌گذارد. مارکس در سرمایه می‌نویسد: «این ابداع چون یک خیالپردازی کمونیستی، به ریشخند گرفته شد».
3. ر. ک به: مارکس - سرمایه؛ انتشارات، مجلد 1 ص 937، اوئن «آموزش آینده، تنها و یگانه روش برای تولید انسان‌های کامل است» را بنیان گذاشت.
4. اوئن با آگاهی بسیار بر نقش بی‌خویشتنی ماشین، یک مبارزه ترقی‌گراست. در «خاطراتی از احکام متفق... در نفع طبقات کارگر...» او به گونه‌ای با معنا نظرها را به «آثار فوق‌العاده‌ای جلب می‌کند که ناشی از دخالت موتورهای پیشرفته توسط پیشرفت علوم در مانوفاکتور اروپایی و امریکایی است؛ دخالتی که هم اکنون به شکلی مادی بر ارزش کاردستی، بر سلامتی، وضعیت و رفاه طبقات کارگر تأثیر دارد.»
5. «کودک هم می‌تواند با همین ابزار و از طریق توانایی‌های ماشینی و شیمیایی، پرورش یافته، مکان گرفته، به کارگرفته شده و یاری شود؛ توانایی‌هایی که از کشفیات علوم ناشی شده‌اند. در این شرایط هر کودک که در طبقه زحمتکش به دنیا می‌آید، هسته‌ی مهمی برای جامعه خواهد بود. همان جا، (ص 8).»
6. A. New view of Society or Essays on the Principe of the Fomation of The Human Character.
7. Report to the County of Lanark.
8. The Book of the New Moral World.
9. The book of The New Moral world, Londres, 1836, abrege et traduit par T. W. Thornton: Le Livre du Nouveau monde moral contenant le systeme social rationnel, paris, 1846. (P: 23-24,30).
10. An Adress Delivered to The lnhabitants of New Lanark, 1816, tradaction par le Comte de Laborde: lnstitution pour ameliorer le caractere moral du peuple, paris, 1819 (p.8-9).
11. Courte exposition d"un systeme social rationnel. Libelle adresse en Francais a Thiers, Paris 1848 (Page 2).
12. Rapport au Comite de L"association pour le soulagement des Classes defavorisee, employees dans lindustrie 1817, ln A Sapplementary Appendix to the First Volum of the Life of Robert Owen, Containing a Senes of Reports, Adresses Memorials (1803- 1820), Londres, 1858 (Pages 57-64; Notre traduction).

منبع مقاله :
شوای؛ فرانسواز، (1392)، شهرسازی تخیلات و واقعیات، برگردان: سید محسن حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم